Glejak to nowotwór, który wywodzi się z komórek glejowych mózgu i rdzenia, pełniących funkcję podporową dla neuronów. Choroba ta może przyjmować różne postacie. Choć przyczyny nie są do końca poznane, wiadomo, że na ryzyko rozwoju glejaka wpływają m.in. czynniki genetyczne, wiek oraz ekspozycja na promieniowanie. Objawy tego nowotworu są często niespecyficzne i zależą od jego lokalizacji w mózgu. W tym artykule wyjaśniamy, jak rozpoznać pierwsze sygnały choroby, jak wygląda leczenie i jakie są rokowania w przypadku złośliwych guzów mózgu.
Czym jest glejak mózgu? Rodzaje i klasyfikacja nowotworów glejowych według WHO
Glejak to najczęstszy nowotwór mózgu i rdzenia kręgowego, rozwijający się z komórek glejowych (tzw. glej), które pełnią funkcje podporowe, odżywcze i ochronne dla neuronów w ośrodkowym układzie nerwowym. W przeciwieństwie do nowotworów wywodzących się bezpośrednio z tkanki nerwowej glejaki mają zdolność do szybkiego wzrostu i naciekania sąsiednich struktur mózgu, a to sprawia, że są trudne do leczenia chirurgicznego.
Wyróżnia się kilka głównych typów glejaków. Podział obejmuje:
- gwiaździaki (astrocytoma),
- skąpodrzewiaki (oligodendroglioma),
- wyściółczaki (ependymoma).
Zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyróżnia się cztery stopnie złośliwości glejaków:
- I stopień to zmiany łagodne, często u dzieci, które rosną wolno i można je usunąć operacyjnie;
- II stopień obejmuje guzy o niskim potencjale złośliwości, ale z tendencją do nawrotów;
- III stopień(glejak anaplastyczny) to nowotwory bardziej agresywne, które szybko rosną i dają objawy neurologiczne;
- IV stopień, czyli glejak wielopostaciowy (glioblastoma multiforme), to najbardziej złośliwa forma, często zdiagnozowana już w zaawansowanym stadium.
Glejaki występują rzadziej u dzieci niż osoby dorosłe, ale u najmłodszych częściej lokalizują się w tylnym dole czaszki, a nie w płacie czołowym i skroniowym. U młodych osób komórki glejowe dzielą się intensywniej, co może częściowo tłumaczyć agresywny przebieg niektórych typów glejaka w tej grupie wiekowej.
W trakcie leczenia celem jest maksymalne usunięcie masy guza, choć ze względu na naciekający charakter glejaka nie zawsze jest to w pełni możliwe. Pacjenci z glejakiem I stopnia najlepiej reagują na leczenie. Niemal 50% z nich cieszy się dobrym zdrowiem nawet po 10 latach od wykrycia i wyleczenia choroby.
Przyczyny glejaka mózgu
Przyczyny glejaka nie są do końca poznane, jednak coraz więcej badań wskazuje na ich złożony i wieloczynnikowy charakter, obejmujący zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Glejak, który wywodzi się z komórek glejowych mózgu i rdzenia, może powstawać w wyniku nagromadzenia mutacji genetycznych zaburzających procesy podziału, dojrzewania i śmierci komórek. U części pacjentów stwierdza się zmiany w genach odpowiedzialnych za kontrolę cyklu komórkowego (np. TP53, EGFR, IDH1), co skutkuje nadmierną proliferacją komórek nowotworowych.
Znanym czynnikiem ryzyka rozwoju glejaka jest promieniowanie jonizujące, szczególnie u osób, które w przeszłości były narażone na radioterapię głowy – np. z powodu leczenia innych nowotworów lub chorób neurologicznych. Pojawiają się też sugestie, że ryzyko glejaka może być zwiększone u osób z wrodzonym zespołem Li-Fraumeni, stwardnieniem guzowatyn czy zespołemTurcota. Choć nie potwierdzono bezpośredniego wpływu stylu życia czy używek, niektóre prace naukowe sugerują możliwy związek między długotrwałym kontaktem z substancjami chemicznymi (np. pestycydami) a wystąpieniem glejaka. Warto jednak podkreślić, że w większości przypadków przyczyny rozwoju glejaka pozostają niejasne, a choroba pojawia się nagle, często u wcześniej zdrowych osób, bez wyraźnych czynników ryzyka.
Co to jest glejak wielopostaciowy?
Glejak wielopostaciowy, znany również jako glioblastoma multiforme (GBM), czyli nowotwór gleju gwiaździstego, to najbardziej agresywna i złośliwa postać glejaka mózgu, zaliczana do IV stopnia według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Wywodzi się najczęściej z astrocytów – komórek glejowych pełniących funkcje podporowe dla neuronów – i charakteryzuje się niezwykle szybkim wzrostem oraz zdolnością do naciekania na sąsiednie struktury mózgu. W obrazie histopatologicznym tego glejaka występują liczne ogniska martwicy, typowe dla nowotworów o wysokim stopniu złośliwości.
Czy glejak wielopostaciowy da się usunąć w całości? Niestety, nie tworzy wyraźnych granic, dlatego jego całkowite chirurgiczne wycięcie jest zupełnie niemożliwe ze względu na lokalizację w okolicy kluczowych fragmentów mózgu oraz na to, że glej zachowuje zdolność do podziałów komórkowych.
Złośliwy glejak mózgu o wysokim potencjale nawrotowym, który w krótkim czasie może prowadzić do znacznego pogorszenia stanu neurologicznego pacjenta. W obrazie histopatologicznym guza widoczna jest duża różnorodność komórek i liczne nowe naczynia krwionośne, świadczące o intensywnym rozwoju glejaka.
Ta forma guza mózgu stanowi około 15–20% wszystkich pierwotnych nowotworów mózgu i dotyczy głównie osób dorosłych, najczęściej między 45. a 75. rokiem życia. Ryzyko wystąpienia glejaka rośnie z wiekiem, choć niektóre postacie tego nowotworu mogą pojawić się także u dzieci i młodych dorosłych. Objawy zależą od lokalizacji guza, ale często obejmują silne bóle głowy, napady padaczkowe, niedowłady i zaburzenia czucia, zaburzenia mowy lub widzenia oraz zmiany osobowości.
Glejak wielopostaciowy – leczenie i rokowania
W przypadku glejaka wielopostaciowego, który szybko rośnie i rozprzestrzenia się błyskawicznie, mediana przeżycia waha się od 12 do 18 miesięcy od momentu rozpoznania. Jednak dzięki rozwojowi nowoczesnych terapii, w tym badań nad immunoterapią i celowanym leczeniem glejaka wielopostaciowego, pojawiają się nadzieje na poprawę długości i jakości życia pacjentów z GBM i zahamowanie rozrostu komórek glejowych.
Warto pamiętać, że glejak wielopostaciowy wiąże się z wysokim ryzykiem nawrotów, nawet po zastosowaniu radykalnego leczenia chirurgicznego i chemioterapii.
Glejak a przerzuty
Nowotwór ośrodkowego układu nerwowego (OUN), występujący w mózgu i rdzeniu kręgowym, w odróżnieniu od wielu innych nowotworów złośliwych, bardzo rzadko daje przerzuty. Wynika to z faktu, że komórki, z których rozwija się ten typ nowotworu, są ściśle związane z tkanką mózgową i nie mają naturalnej tendencji do migracji przez układ limfatyczny czy krwionośny – tak jak komórki innych nowotworów. Zamiast tego glejak rozrasta się lokalnie, naciekając okoliczne struktury mózgu i niszcząc zdrową tkankę nerwową. Taki sposób rozprzestrzeniania się jest szczególnie niebezpieczny, ponieważ guz może obejmować obszary odpowiedzialne za funkcje życiowe – mowę, ruch, widzenie czy pamięć – i powodować szybko postępujące objawy neurologiczne.
Opisywane w literaturze przypadki przerzutów glejaka poza ośrodkowy układ nerwowy (np. do płuc czy wątroby) są wyjątkowo rzadkie i zwykle dotyczą pacjentów po wielokrotnych operacjach neurochirurgicznych lub z bardzo zaawansowaną postacią choroby. Mimo że glejak praktycznie nie przerzuca się do innych narządów, jego lokalna agresywność i naciekający charakter sprawiają, że pozostaje jednym z najtrudniejszych nowotworów do leczenia. W przypadku nowotworów złośliwych często obserwuje się nadmierną proliferację naczyń krwionośnych, co umożliwia szybki rozwój guza.
Jakie są objawy glejaka mózgu? Pierwsze symptomy, które powinny Cię zaniepokoić
Objawy glejaka mózgu zależą przede wszystkim od lokalizacji guza w obrębie mózgu i stopnia zaawansowania nowotworu. Często pierwszym zauważalnym sygnałem są przewlekłe bóle głowy, zwykle silniejsze rano, których nie łagodzą zwykłe leki przeciwbólowe. Rozrastanie się glejaka wiąże się z podwyższaniem ciśnienia wewnątrzczaszkowego. W miarę jak guz rośnie, pojawiają się objawy uciskowe – takie jak nudności, wymioty, zaburzenia równowagi, problemy z koordynacją ruchową, zawroty głowy.
Charakterystycznym i bardzo częstym objawem są napady padaczkowe, nawet u osób, które wcześniej nie miały padaczki. Dodatkowo mogą wystąpić trudności w mówieniu, zaburzenia widzenia (np. podwójne widzenie, mroczki), drętwienie kończyn lub ich niedowład.
Glejak mózgu może również wpływać na funkcje poznawcze i emocjonalne, szczególnie jeśli umiejscowiony jest w płacie czołowym lub skroniowym. W takich przypadkach pacjenci i ich bliscy zauważają zmiany osobowości, rozdrażnienie, apatię, problemy z pamięcią, trudności w skupieniu uwagi lub nawet objawy przypominające depresję. Często objawy są mylone z innymi chorobami neurologicznymi lub psychicznymi, co opóźnia diagnozę. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek nietypowych, długo utrzymujących się objawów neurologicznych warto wykonać diagnostykę obrazową – im szybciej glejak zostanie wykryty, tym większe szanse na skuteczne leczenie.
Jak diagnozuje się glejaka mózgu? Badania obrazowe, biopsja i analiza histopatologiczna
Proces diagnostyczny w przypadku podejrzenia glejaka mózgu rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu lekarskiego oraz neurologicznego badania klinicznego. W dalszej kolejności wykonuje się badania obrazowe, przede wszystkimrezonans magnetyczny (MRI) z kontrastem, który pozwala na ocenę rozmiaru, lokalizacji i charakteru zmiany. Gdy pacjenci są w cięższym stanie lub w sytuacjach nagłych stosuje się także tomografię komputerową (CT). MRI jest jednak metodą dokładniejszą i umożliwia rozpoznanie nawet niewielkich zmian nowotworowych. W niektórych przypadkach wykonuje się również PET-CT w celu oceny aktywności metabolicznej guza.
Ostateczne rozpoznanie glejaka ustala się jednak dopiero po wykonaniu biopsji mózgu – czyli pobraniu fragmentu guza do badania histopatologicznego. W zależności od lokalizacji zmiany, biopsję wykonuje się podczas zabiegu operacyjnego lub jako osobny, mało inwazyjny zabieg stereotaktyczny. Próbka guza jest analizowana pod kątem obecności nieprawidłowych komórek, ich struktury, aktywności mitotycznej oraz obecności konkretnych mutacji genetycznych.
Wynik histopatologii pozwala określić stopień złośliwości guza, a także dobrać odpowiednią metodę leczenia. Coraz częściej wykorzystuje się również analizy molekularne, które wskazują na obecność mutacji IDH, kodonów TERT czy utraty 1p/19q – mające znaczenie prognostyczne.
Glejak mózgu – leczenie. Metody chirurgiczne, radioterapia i chemioterapia
Jak przebiega leczenie glejaka mózgu? To zależy od wielu czynników – przede wszystkim typu histologicznego, jego lokalizacji, wielkości oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta.
Podstawową metodą leczenia jest chirurgiczne usunięcie guza, które ma na celu maksymalne zmniejszenie masy nowotworowej przy zachowaniu funkcji neurologicznych. W przypadku zlokalizowanych w dostępnych obszarach mózgu glejaków możliwe jest całkowite lub subtotalne ich wycięcie. Jednak ze względu na naciekający charakter tych nowotworów, w większości przypadków niemożliwe jest usunięcie guza w całości– dlatego leczenie chirurgiczne zawsze łączy się z terapiami uzupełniającymi.
Radioterapia i chemioterapia stanowią kolejne etapy leczenia glejaków. Najczęściej stosuje się radioterapię frakcjonowaną, obejmującą całą okolicę guza wraz z marginesem bezpieczeństwa. Uzupełniająco stosuje się chemioterapię, najczęściej z wykorzystaniem leku temozolomid – zwłaszcza w przypadku nowotworów o wysokim stopniu złośliwości. U pacjentów z nawrotem choroby rozważa się leczenie wspomagające drugiej linii, udział w badaniach klinicznych lub wdrożenie terapii celowanych. W wybranych przypadkach – szczególnie u młodszych pacjentów – podejmowane są próby zastosowania immunoterapii, jednak skuteczność takich metod w leczeniu glejaków nadal jest przedmiotem intensywnych badań.
Terapia genowa a glejak mózgu – nadzieje i wyzwania współczesnej onkologii
Terapia genowa to nowoczesna i dynamicznie rozwijająca się dziedzina medycyny, która polega na modyfikowaniu materiału genetycznego komórek w celu leczenia chorób – w tym nowotworów takich jak glejak mózgu. W przypadku glejaków, a szczególnie glejaka wielopostaciowego (glioblastoma), tradycyjne metody leczenia – jak chirurgia, chemioterapia czy radioterapia – bardzo często okazują się niewystarczające. Z tego względu naukowcy intensywnie badają możliwości wykorzystania terapii genowej jako uzupełnienia lub alternatywy dla klasycznych metod leczenia, koncentrując się na zdolności do zatrzymania wzrostu guza, zahamowania jego naciekania oraz pobudzenia układu odpornościowego do rozpoznania i zwalczenia nowotworu.
Jednym z obiecujących kierunków w kontekście leczenia guzów mózgu są terapie polegające na wprowadzeniu do komórek nowotworowych zmodyfikowanych genów, które prowadzą do ich samozniszczenia (np. poprzez aktywację tzw. „samobójczych” enzymów), lub zwiększają ich wrażliwość na leki. Inne strategie wykorzystują wektory wirusowe, które infekują wyłącznie komórki glejaka, dostarczając do nich materiał genetyczny prowadzący do ich śmierci. Testowane są również metody, które modyfikują limfocyty pacjenta (np. CAR-T) lub komórki odpornościowe, by były w stanie skuteczniej rozpoznawać i niszczyć komórki guza. Choć terapia genowa dla glejaka wciąż znajduje się głównie na etapie badań klinicznych, wyniki niektórych prób – szczególnie w połączeniu z immunoterapią – dają nadzieję na realne przełomy w leczeniu tej niezwykle agresywnej choroby w nadchodzących latach.
Jakie są rokowania przy glejaku mózgu? Przeżywalność i jakość życia pacjentów
Rokowania w przypadku glejaka mózgu są silnie uzależnione od typu nowotworu, jego stopnia złośliwości oraz tempa wzrostu. Glejak wielopostaciowy (glioblastoma), będący guzem IV stopnia według WHO, ma najgorsze rokowania – mediana przeżycia wynosi zazwyczaj 12–15 miesięcy, choć u części pacjentów dzięki nowoczesnemu leczeniu udaje się osiągnąć 2–3 lata. Glejaki o niższym stopniu złośliwości (II–III) mogą mieć znacznie lepsze rokowania, szczególnie jeśli są zlokalizowane w operacyjnych miejscach i dobrze reagują na leczenie skojarzone. Kluczowe znaczenie mają tu również wyniki badań molekularnych – np. obecność mutacji IDH czy kodonów 1p/19q może świadczyć o korzystniejszym przebiegu choroby.
Mimo postępu w terapii, glejak nadal pozostaje wyzwaniem klinicznym, nie tylko ze względu na trudności w całkowitym usunięciu guza, ale także przez jego wpływ na funkcje neurologiczne pacjenta. W leczeniu bardzo ważna jest opieka paliatywna i wspomagająca, która pomaga łagodzić objawy i poprawiać jakość życia chorego. Wsparcie psychologiczne, rehabilitacja neurologiczna oraz dostęp do nowoczesnych terapii mogą znacząco wpłynąć na komfort życia pacjenta i jego rodziny. Choć całkowite wyleczenie glejaka mózgu jest wciąż rzadkością, medycyna dysponuje coraz skuteczniejszymi narzędziami, które pozwalają żyć dłużej i godniej z tą trudną diagnozą.
Glejak mózgu to bez wątpienia jedno z większych wyzwań współczesnej onkologii – choroba, która nie tylko zagraża życiu, ale też w znaczący sposób wpływa na jego jakość i codzienne funkcjonowanie chorego. Mimo że wciąż brakuje terapii gwarantujących całkowite wyleczenie, szczególnie w przypadku glejaków wysokiego stopnia, współczesna medycyna oferuje coraz skuteczniejsze metody leczenia – w tym nowoczesne techniki chirurgiczne, radioterapię i terapie celowane. Kluczowe znaczenie ma tu szybka diagnoza i interdyscyplinarne podejście do pacjenta, z udziałem neurochirurgów, onkologów, neurologów i rehabilitantów. Dla wielu pacjentów odpowiednio zaplanowane leczenie pozwala wydłużyć życie, złagodzić objawy i zachować sprawność na dłużej. Glejak to choroba wymagająca – ale dzięki postępowi nauki, nie musi być wyrokiem.
Bibliografia:
- Nowotwory mózgu wieku dziecięcego” oprac. zbiorowe, 2012
- „Neuroonkologia kliniczna” Paweł P. Liberski, Wojciech Kozubski, Radzisław Kordek, Wojciech Biernat, 2011
- „Fakty i mity genetyki nowotworów” Paula Dobosz, 2023
Naszą misją jest zwiększanie świadomości na temat chorób onkologicznych, ich objawów, diagnostyki i profilaktyki.
