Chociaż endometrioza jest chorobą, która dotyka milionów kobiet na całym świecie, nadal pozostaje chorobą niedostatecznie rozpoznawaną i często bagatelizowaną – zarówno przez otoczenie, jak i przez samych lekarzy. Objawy bywają mylące, diagnoza często trwa latami, a ból – fizyczny i emocjonalny – staje się codziennością. W tym poradniku wyjaśnimy, czym dokładnie jest endometrioza, jakie są jej objawy i leczenie.
Czym jest endometrioza? Choroba, której nie widać, ale która potrafi zdominować życie
Endometrioza to przewlekła, zapalna choroba ginekologiczna, polegająca na występowaniu błony śluzowej macicy (endometrium) poza jej naturalnym miejscem, czyli jamą macicy. Komórki endometrium mogą osadzać się m.in. na jajnikach, jajowodach, otrzewnej, a nawet w odległych narządach – np. w płucach czy pęcherzu moczowym.
Ogniska endometriozy najczęściej występują: na zewnętrznej powierzchni macicy, otrzewnej, jajnikach, jajowodach, pochwie, szyjce macicy, pęcherzu moczowym, odbycie, sromie i jelitach, a ich występowanie zależy od stopnia zaawansowania endometriozy.
Na czym polega endometrioza? Tak jak w macicy, również te ektopowe ogniska endometrialne reagują na cykl hormonalny kobiety, a to oznacza, że w trakcie każdego cyklu miesiączkowego mogą krwawić, powodując stan zapalny, dolegliwości bólowe, a z czasem powstawanie zrostów i blizn. Choroba ta dotyka szacunkowo od 6 do nawet 15% kobiet w wieku rozrodczym, choć dokładna liczba może być większa – wiele przypadków nigdy nie zostaje prawidłowo zdiagnozowanych.
Warto zaznaczyć, że endometrioza nie jest tylko „chorobą ginekologiczną” – ma wpływ na cały organizm kobiety, jej zdrowie psychiczne, jakość życia i zdolność do codziennego funkcjonowania. U części pacjentek prowadzi do niepłodności, u innych – do skrajnego wyczerpania i przewlekłego bólu.
Endometrioza jest jedną z chorób, których objawy różnią się między kobietami, podobnie jak ich intensywność. Właśnie ta zmienność sprawia, że choroba jest trudna do uchwycenia i przez wiele lat była marginalizowana zarówno w praktyce klinicznej, jak i w świadomości społecznej. Jakie jest występowanie endometriozy u kobiet? Najczęściej diagnozuje się ją u kobiet w wieku 12-80 lat, średnio w wieku 28 lat.
Endometrioza – objawy. Oto sygnały, których nie wolno ignorować
Najbardziej charakterystycznym objawem choroby jest silny, nawracający ból w okolicach miednicy, który często nasila się podczas miesiączki, ale może też występować niezależnie od cyklu. Ból może promieniować do dolnego odcinka pleców, pachwin, a nawet nóg, przypominając ból korzeniowy. Pacjentki opisują go jako kłujący, rwący, rozdzierający – czasem tak silny, że uniemożliwia normalne funkcjonowanie.
Oprócz bolesnych miesiączek (dysmenorrhea), do objawów endometriozy często należą również ból podczas stosunku (dyspareunia), ból podczas oddawania moczu lub wypróżniania (zwłaszcza w czasie menstruacji), przewlekłe zmęczenie, bóle głowy i dolegliwości żołądkowo-jelitowe – od wzdęć po zaparcia lub biegunki. Leczenie zachowawcze endometriozy polega nie tylko na zminimalizowaniu bólu miesiączkowego czy problemów związanych z narządami rodnymi, ale też na ochronie całego organizmu.
Co istotne, intensywność bólu nie zawsze koreluje z przebiegiem endometriozy. Niektóre kobiety z rozległymi zmianami mogą nie mieć żadnych objawów, podczas gdy inne – mimo niewielkich ognisk – cierpią z powodu codziennego, przewlekłego bólu. Wspólnym mianownikiem jest jednak pogorszenie jakości życia, w tym funkcjonowania zawodowego, społecznego i intymnego. Z tego względu objawy endometriozy powinny być zawsze traktowane poważnie i nie należy ich tłumaczyć „naturalnym” przebiegiem cyklu miesiączkowego. Każdy przewlekły ból zasługuje na diagnostykę – to pierwszy krok do przerwania błędnego koła cierpienia i niedowierzania, w którym tkwi wiele pacjentek.
Diagnostyka endometriozy – dlaczego trwa tak długo i jak przebiega?
Średni czas od pojawienia się pierwszych objawów do postawienia diagnozy endometriozy wynosi nawet 7–10 lat. Skąd to opóźnienie? Główną przyczyną jest bagatelizowanie objawów – zarówno przez same pacjentki, jak i przez lekarzy pierwszego kontaktu czy ginekologów. Bolesne miesiączki są często traktowane jako „normalna” część kobiecości, a pacjentki słyszą, że „taka ich uroda”. Brakuje także powszechnej wiedzy na temat samej choroby, a jej obraz kliniczny może przypominać inne schorzenia, takie jak zespół jelita drażliwego, choroba zapalna miednicy, torbiele jajników.
Podstawą diagnozy jest szczegółowy wywiad lekarski, badanie ginekologiczne oraz badania obrazowe – najczęściej USG przezpochwowe, a w bardziej zaawansowanych przypadkach także rezonans magnetyczny (MRI). Ostatecznym potwierdzeniem rozpoznania endometriozy jest laparoskopia diagnostyczna – mało inwazyjna operacja, podczas której lekarz ocenia wnętrze jamy brzusznej i pobiera próbki tkanek do badania histopatologicznego. W niektórych przypadkach dopiero ten etap pozwala jednoznacznie zidentyfikować chorobę. Warto też dodać, że coraz częściej stosuje się nowoczesne metody diagnostyki i leczenia nieinwazyjnego, w tym biomarkery i testy molekularne, ale nadal są one w fazie rozwoju i nie stanowią standardu postępowania.
Przyczyny endometriozy – co warto o nich wiedzieć?
Mimo że endometrioza została opisana już w XIX wieku, do dziś nie znamy jednej, jednoznacznej i dokładnej przyczyny jej powstawania. Najczęściej przywoływaną teorią jest tzw. wsteczne miesiączkowanie (menstruacja wsteczna), czyli cofanie się krwi miesiączkowej przez jajowody do jamy brzusznej. Według tej koncepcji fragmenty błony śluzowej macicy przedostają się do otrzewnej, gdzie zagnieżdżają się i zaczynają funkcjonować podobnie jak w macicy – reagując na hormony i cykl menstruacyjny. Jednak problem polega na tym, że wsteczne miesiączkowanie występuje u większości kobiet, a tylko u niektórych rozwija się endometrioza. To oznacza, że za samym zjawiskiem musi iść dodatkowy czynnik: nieprawidłowa odpowiedź immunologiczna, która nie pozwala organizmowi usunąć komórek endometrium z jamy otrzewnej.
Obecnie mówi się o multifaktorialnym charakterze tej chory – jej rozwój zależy od wielu nakładających się czynników występowania endometriozy: genetycznych, immunologicznych, hormonalnych i środowiskowych. Zauważono, że endometrioza częściej występuje u kobiet, których matki lub siostry również miały z nią do czynienia – co może wskazywać na dziedziczne predyspozycje.
Badania sugerują również, że zaburzenia funkcji układu odpornościowego mogą umożliwiać komórkom endometrium przetrwanie i rozwój poza macicą. Istnieją też doniesienia na temat wpływu ekspozycji pacjentek z endometriozą na niektóre związki chemiczne (np. dioksyny), które mogą zaburzać gospodarkę hormonalną i zwiększać ryzyko choroby. Coraz częściej rozważa się też tzw. teorię metaplazji, według której pewne komórki jamy otrzewnej mogą przekształcać się w komórki podobne do endometrium – pod wpływem bodźców zapalnych lub hormonalnych. Wszystko to sprawia, że endometrioza to choroba o skomplikowanym mechanizmie, który dopiero zaczynamy naprawdę rozumieć.
Endometrioza – przyczyny. Podsumowanie
- Wsteczne miesiączkowanie (menstruacja wsteczna)
Fragmenty błony śluzowej macicy przedostają się przez jajowody do jamy brzusznej i osiadają na narządach wewnętrznych. Te komórki zaczynają funkcjonować tak, jak w macicy – reagują na hormony, rozrastają się i krwawią podczas cyklu. To jednak z częstszych przyczyn powstawania endometriozy. - Zaburzenia układu odpornościowego
Organizm nie rozpoznaje komórek endometrialnych w nietypowym miejscu jako „obcych” i nie eliminuje ich, co umożliwia ich przetrwanie i rozwój w jamie brzusznej. - Czynniki genetyczne
Występowanie endometriozy w rodzinie (np. u matki lub siostry) znacząco zwiększa ryzyko zachorowania, co sugeruje istnienie dziedzicznych predyspozycji. - Metaplazja komórek otrzewnej
Teoria zakłada, że niektóre komórki wyściełające jamę brzuszną mogą przekształcać się w komórki podobne do endometrium pod wpływem bodźców hormonalnych lub zapalnych. - Transport komórek przez naczynia krwionośne i limfatyczne
Komórki endometrium mogą przemieszczać się przez układ krwionośny lub limfatyczny do innych narządów, np. płuc czy mózgu – co tłumaczy przypadki tzw. endometriozy odległej. - Zaburzenia hormonalne
Nadmiar estrogenów oraz nieprawidłowa odpowiedź tkanek na sygnały hormonalne mogą sprzyjać rozwojowi i utrzymywaniu się ognisk endometrialnych poza macicą. - Czynniki środowiskowe
Ekspozycja na substancje zaburzające gospodarkę hormonalną (np. dioksyny, bisfenol A) może wpływać na rozwój endometriozy poprzez ingerencję w układ endokrynny i immunologiczny.
Metody leczenia endometriozy – od farmakoterapii po leczenie operacyjne
Farmakologiczne leczenie endometriozy
Leczenie różnych przypadków endometriozy zależy od nasilenia objawów, wieku pacjentki, jej planów prokreacyjnych, umiejscowienia zmian i stopnia zaawansowania choroby. W przypadku łagodnych objawów lekarze często rozpoczynają od leczenia farmakologicznego – głównie hormonalnego. Stosuje się m.in. tabletki antykoncepcyjne, progestageny lub analogi gonadoliberyny (GnRH), które mają na celu zahamowanie owulacji i zmniejszenie aktywności ognisk endometrialnych. Celem terapii jest złagodzenie bólu i ograniczenie ryzyka rozwoju choroby, choć nie zawsze daje to trwały efekt. U wielu pacjentek po odstawieniu leków objawy wracają – co podkreśla przewlekły charakter endometriozy.
Endometrioza – leczenie operacyjne
W przypadkach bardziej zaawansowanej endometriozy lub choroby opornej na leczenie farmakologiczne stosuje się zachowawcze leczenie chirurgiczne – najczęściej laparoskopowe – polegające na usunięciu ognisk choroby, torbieli i zrostów. To może znacząco poprawić jakość życia pacjentki, a także zwiększyć jej szanse na zajście w ciążę, a także zmniejszyć prawdopodobieństwo zachorowania na raka jajnika. Należy jednak zaznaczyć, że leczenie operacyjne endometriozy nie gwarantuje całkowitego wyleczenia – choroba może nawracać. Coraz częściej mówi się więc o potrzebie indywidualizacji terapii i podejściu wielodyscyplinarnym, obejmującym nie tylko ginekologa, ale też fizjoterapeutę, dietetyka, psychologa i specjalistów medycyny bólu.
Endometrioza a menopauza
Wiadome jest dziś, że endometrioza dotyczy przede wszystkkim miesiączkujących kobieta, a ulega wyciszeniu w okresie menopauzy. Objawy często ustępują po zakończeniu okresu miesiączkowania, co jest związane z naturalnym spadkiem poziomu estrogenów – hormonów, które odgrywają kluczową rolę w aktywności ognisk endometrialnych. Brak cyklicznych wahań hormonalnych sprawia, że zmiany chorobowe nie są już stymulowane do wzrostu i krwawienia, co przynosi ulgę wielu kobietom. Należy jednak pamiętać, że u części pacjentek – zwłaszcza tych, które przyjmują hormonalną terapię zastępczą – objawy mogą utrzymywać się lub powrócić, ponieważ dostarczane z zewnątrz estrogeny mogą ponownie „pobudzić” uśpione ogniska choroby. Niektóre skutki uboczne zaawansowanej endometriozy, takie jak zrosty czy trwałe uszkodzenia narządów, mogą dawać objawy nawet po menopauzie. Dlatego mimo fizjologicznego wygaszania choroby po zakończeniu okresu rozrodczego, nie zawsze oznacza to całkowite zakończenie problemów zdrowotnych związanych z endometriozą. Niestety, nie istnieje skuteczne leczenie, które zapobiegłoby nawrotowi tej choroby raz na zawsze – nawet radykalne leczenie chirurgiczne nie może dać takiej gwarancji.
Czy endometrioza jest groźna?
Choć endometrioza nie jest chorobą nowotworową, potrafi być wyjątkowo wyniszczająca i w wielu przypadkach prowadzi do poważnych powikłań – zarówno zdrowotnych, jak i psychicznych. Jej przewlekły charakter oraz skłonność do powodowania intensywnego bólu i zrostów w obrębie narządów miednicy mniejszej sprawiają, że dla wielu kobiet staje się chorobą, która dosłownie przejmuje kontrolę nad codziennym życiem. Jednym z najpoważniejszych zagrożeń związanych z endometriozą jest niepłodność – szacuje się, że dotyczy ona aż 30–50% pacjentek z tym rozpoznaniem.
Nieleczona endometrioza może prowadzić również do uszkodzenia jajników i jajowodów, zaburzeń pracy jelit, pęcherza, a w rzadkich przypadkach – do naciekania tkanek i narządów wewnętrznych, co znacząco komplikuje leczenie. W skrajnych formach może dojść do tzw. głęboko naciekającej endometriozy, która wymaga rozległych operacji chirurgicznych. Życie z przewlekłym bólem, zmęczeniem i niezrozumieniem ze strony otoczenia często prowadzi do zaburzeń lękowych, depresji i wycofania społecznego. Endometrioza to choroba charakteryzująca się długofalowymi, wielowymiarowymi i realnie ograniczającymi skutkami – dlatego nie można jej lekceważyć, zwłaszcza jeśli Twoim marzeniem jest zajście w ciążę.
Wsparcie dla kobiet z endometriozą – dlaczego nie wystarczy tylko „leczenie”
Najczęściej ogniska endometriozy oznaczają codzienne wyzwania, które wykraczają poza kwestie medyczne. Pacjentki często doświadczają niezrozumienia, izolacji i poczucia bezsilności. Brak wsparcia psychologicznego, problemy z pracą zawodową, trudności w relacjach intymnych czy frustracja związana z opóźnioną diagnozą – wszystko to składa się na obciążenie emocjonalne, które może prowadzić do depresji, lęku czy wycofania społecznego. Dlatego tak ważne jest, aby leczenie endometriozy obejmowało nie tylko farmakologię i chirurgię, ale także szeroko pojęte wsparcie psychiczne i społeczne.
Pomocne mogą być grupy wsparcia medycznego i pozamedycznego – zarówno stacjonarne, jak i internetowe – gdzie kobiety dzielą się doświadczeniem, poradami i wzajemnym wsparciem. Coraz więcej organizacji pozarządowych oraz fundacji prowadzi kampanie edukacyjne i lobbingowe na rzecz lepszego dostępu do diagnozy i leczenia. Wsparcie najbliższych również ma ogromne znaczenie – zarówno emocjonalne, jak i praktyczne. Kobieta, która wie, że nie musi walczyć sama, ma większe szanse, by odnaleźć równowagę i jakość życia mimo choroby, która często toczy się w ciszy i cieniu systemowej niewydolności.
Endometrioza wiąże się z tak wieloma problemami, że nie da się zredukować jej do „zwykłych bólów miesiączkowych” ani zbyć stwierdzeniem, że „taka już kobieca natura”. Dzięki rosnącej świadomości i postępom w medycynie coraz więcej kobiet otrzymuje właściwą diagnozę i skuteczne leczenie, np. laparoskopię, choć nadal wiele pozostaje do zrobienia. Jeśli podejrzewasz u siebie objawy endometriozy, nie zwlekaj z wizytą u specjalisty. A jeśli z tą chorobą już żyjesz – pamiętaj, że nie jesteś sama. Warto wiedzieć, że endometrioza może być przyczyną wielu problemów w życiu – warto wprowadzić leczenie zachowawcze i łagodzić objawy tak szybko, jak tylko się da, nie tylko jeśli chcesz zajść w ciążę lub jeśli zmagasz się z bólami jajników.
Bibliografia:
1. „Endometrioza. Kobiecość nie musi boleć”, Karolina Staszak, 2020
2. „Endometrioza”, red. naukowa Simma Chopra, 2021
3. „Endometrioza. Nie taka Twoja uroda”, Anna Paluszak, Piotr Rubisz, Dorota Olanin, 2024
Naszą misją jest zwiększanie świadomości na temat chorób onkologicznych, ich objawów, diagnostyki i profilaktyki.
