Osoby starsze, dorośli, a nawet dzieci — rak jest jedną z najcięższych chorób, która może dotknąć każdego na dowolnym etapie życia. Lepsze zrozumienie tego tematu to podstawa do zwiększenia szansy na uniknięcie tej choroby. W tym artykule przyglądamy się pojęciom rak i nowotwór — zdobądź cenną wiedzę na temat choroby, której nie wolno lekceważyć.
Czym jest rak i nowotwór?
Choć terminy rak i nowotwór bywają używany jako zamienniki, zanim przejdziemy dalej, warto zrozumieć różnicę między tymi pojęciami. To może mieć znaczenie, chociażby w ramach zdobywania wiedzy na temat profilaktyki i leczenia tej choroby.
Nowotwór łagodny a nowotwór złośliwy
Rak w zasadzie jest określeniem dla nowotworu złośliwego, a nie każdy nowotwór jest złośliwy. Powstaje on na skutek tego, że obecne już w organizmie, zdrowe komórki przekształcają się komórki wadliwe — nowotworowe. Wyróżnia się zdolnością do ciągłego rozrostu i rozprzestrzeniania się po organizmie, do czego wykorzystuje układ limfatyczny lub krwionośny. Zwykle ma formę guza.
Natomiast nowotworem łagodnym nazywamy nowotwór, który nie odbiega w sposób szczególnie zauważalny od obrazu prawidłowych tkanek. Wyróżnia się tym, że rośnie wolno i gdy zostanie należycie usunięty, nie prowadzi do rozwoju choroby nowotworowej, a więc jest całkowicie wyleczalny.
Genetyka a nowotwory
U podstaw rozwoju nowotworów leży nagromadzenie błędów w materiale genetycznym zdrowej komórki. Dochodzi do zmian genetycznych, które doprowadzają do niekontrolowanego wzrostu i różnicowania komórek rakowych, co w efekcie prowadzi do zaburzenia mechanizmów regulacji apoptozy tj. śmierci komórkowej.
Jednak zdecydowana większość przypadków dotyczy nowotworów sporadycznych, czyli takich, za których powstaniem nie leży indukowana, czy też spontaniczna mutacja w komórkach somatycznych. Zatem w 90% przypadków pacjentów onkologicznych nie mamy do czynienia z mutacją dziedziczoną, ale są efektem oddziaływania na organizm karcynogennych czynników środowiskowych.
Jak mutacje genów prowadzą do powstania nowotworów?
Zmiany genetyczne związane z powstawaniem nowotworów sporadycznych mają różne podłoża, jednak najczęściej wiążą się z nimi dwie konkretne grupy genów.
Współczesna onkologia — jakie geny przyczyniają się do tego, że powstaje rak?
Możemy wyróżnić poniższe geny, które przyczyniają się do powstawania nowotworu:
- supresorowe – geny kodujące białka odpowiedzialne m.in. za hamowanie podziału komórek, kontrolę cyklu komórkowego, czy też zapobieganie powstawania przerzutów.
- onkogeny – ich rola to regulacja różnicowania komórek i ich prawidłowego podziału.
Współczesna onkologia wskazuje również na główne skutki działania tych mutacji, a są to nadmierne gromadzenie się onkogenów we wnętrzu komórek białych, wraz z ich nadekspresją, w wyniku czego będzie występować transformacja nowotworowa komórek prawidłowych, co prowadzi do rozwijającego się nowotworu.
Natomiast nowotwory dziedziczne odnoszą się do pozostałych 5-10% przypadków choroby. Ma to miejsce w przypadku dziedziczenia po rodzicach mutacji, która zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór dziedziczny. Co ważne, mutacja a wraz z nią skłonność do rozwoju komórek nowotworowych w danym organizmie powstaje jeszcze przed zapłodnieniem i ukształtowaniem zarodka.
Czynniki ryzyka nowotworów
Działanie czynników zewnętrznych jest uznawane za odpowiedzialne w większości przypadków zachorowań na nowotwory. Zatem, aby uchronić się przed rozwojem raka w swoim organizmie, najważniejsze jest stawianie na profilaktykę i zdrowy styl życia. W realizacji tych celów pomoże wiedza dotycząca ryzyka rozwoju tej choroby — zaczynając od czynników, które podnoszą częstość występowania nowotworów.
Jakie wyróżniamy najczęstsze ryzyka prowadzące do zmian nowotworowych?
Należy wymienić następujące ryzyka prowadzące do zmian nowotworowych:
- nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV (również solarium),
- nadużywanie alkoholu,
- czynniki rakotwórcze związane z pracą zawodową,
- czynniki genetyczne,
- brak aktywności fizycznej,
- nadmierny stres,
- nadwaga i otyłość,
- niewłaściwa dieta,
- palenie tytoniu (zarówno bierne, jak i aktywne)
- nadmierne stosowanie soli kuchennej,
- wirusowe czynniki rakotwórcze (w tym EBV, HPV).
Aby obniżyć ryzyko zachorowania na raka, warto więc wziąć pod lupę swoje aktualne nawyki — od pilnowania prawidłowej masy ciała, przez większą ilość spędzanego czasu w sposób aktywny, aż po zdrowe odżywianie.
Nawet niewielka zmiana może przynieść dużą różnicę dla Twojego organizmu, zmniejszając ryzyko zachorowania na raka piersi, raka jelita czy inną formę guza nowotworowego.
Jak palenie tytoniu i promieniowanie wpływają na rozwój nowotworów?
Palenie tytoniu uznaje się za jeden z najważniejszych, a równocześnie najlepiej poznanych czynników kancerogennych, a więc tych, które mogą prowadzić do zmian rakowych w narządach. Do takiego stanu rzeczy przyczynia się obecność w składzie dymu tytoniowego kilku tysięcy substancji, z których minimum 40 sprzyja rozwojowi raka. Co ważne, wystąpienie nowotworu z tego tytułu nie dotyczy wyłącznie aktywnych palaczy, ale i osób biernie wdychających dym papierosowy.
Natomiast, jeśli chodzi o wpływ promieniowania na rozwój raka — każda specjalistyczna encyklopedia podaje, że mowa tutaj o przede wszystkim o dwóch rodzajach takiego czynnika.
Jakie promieniowanie może przyczynić się do powstawania raka?
Należy zwrócić uwagę na:
- promieniowanie ultrafioletowe (solarium, promienie słoneczne),
- promieniowanie jonizujące (gamma, rentgenowskie X).
Pierwszy rodzaj jest odpowiedzialny przede wszystkim za zachorowania na nowotwory skóry, w tym czerniaka. Drugi rodzaj wymienionego promieniowania również może podnosić poziom ryzyka rozwoju raka skóry, ale także tarczycy, piersi, płuc, ślinianek oraz białaczki.
Leczenie nowotworów
Współczesna medycyna uznaje leczenie kompleksowe, całościowe i interdyscyplinarne za najbardziej skuteczne podejście do terapii raka. Dzięki temu statystycznie częściej możliwe jest pełne wyleczenie (zwłaszcza, jeśli rak zostanie zdiagnozowany we wczesnych stadiach), a w wielu przypadkach diagnoza nowotworowa nie musi być równoznaczna z wyrokiem choroby śmiertelnej, ale staje się schorzeniem przewlekłym.
Leczenie nowotworu a fazy rozwoju choroby
Leczenie raka dzisiaj jest w bliskiej korelacji z tym, w jakich stadiach choroby nowotwór zostanie wykryty i zdiagnozowany — między innymi przy wykorzystaniu biopsji guza pierwotnego. Jednak nie tylko okres rozwoju przy wykorzystaniu klasyfikacji TNM choroby ma znaczenie.
Zależy to również od ogólnego stanu pacjenta oraz samego umiejscowienia i rozległości zmian chorobowych. Przykładowo, o wiele inaczej wygląda proces diagnostyki i leczenia w przypadku raka płuc, w porównaniu do działań prowadzonych względem raka jajnika. Jednak niemal w każdym przypadku mowa o długotrwałym procesie, nierzadko mocno obciążającym chorego.
Front przeciwnowotworowy — czyli nowoczesne metody leczenia nowotworów złośliwych
Dzisiejsza medycyna daje nam bogaty arsenał metod leczenia nowotworów złośliwych, z których najważniejsze wymieniamy poniżej.
- Chemioterapia – to najbardziej znana metoda leczenia nowotworów, która polega na zastosowaniu odpowiednich związków chemicznych do niszczenia komórek nowotworowych.
- Leczenie chirurgiczne – ważny i zwykle podstawowy element leczenia onkologicznego, a w niektórych przypadkach wykorzystywane jako jedyna forma leczenia np. przy wczesnych postaciach czerniaka.
- Chirurgia robotowa – stosowana przy wykorzystaniu skomplikowanych elementów robotyki.
- Leczenie systemowe – w tym immunoterapia nowotworów, chemioterapia, hormonoterapia i leczenie celowane np. z wykorzystaniem leków przeciwnowotworowych.
- Medycyna nuklearna – pozwala na leczenie przerzutów do kości z wykorzystaniem izotopów promieniotwórczych.
- Radioterapia – metoda wykorzystywana do walki z rakiem w ramach leczenia miejscowego za pomocą energii promienistej. Do tej grupy wliczana jest również teleterapia (z użyciem promieniowania jonizującego) oraz brachyterapia (zastosowanie aplikatora z radioaktywnym izotopem).
- Dootrzewnowa Chemioterapia Perfuzyjna w Hipertermii (ang. HIPEC) – metoda leczenia stosowana miejscowo w zaawansowanym stadium choroby nowotworowej z przerzutami do otrzewnej.
Objawy raka
Każdy typ nowotworu, stopień jego zaawansowania, czy też lokalizacja, mogą generować różne symptomy chorobowe. Warto jednak wiedzieć, które objawy absolutnie powinny być dla Ciebie sygnałem do wizyty u lekarza rodzinnego pierwszego kontaktu.
Jakie symptomy powinny skłonić do wizyty u lekarza?
Szczególną uwagę należy zwrócić na:
- Problemy z drogami oddechowymi – w przypadku wystąpienia trudności w połykaniu, chrypki, duszności, czy przedłużającego się kaszlu warto udać się do lekarza.
- Niezamierzona utrata wagi – to częsty zwiastun choroby onkologicznej, który należy do niepokojących objawów związanych z chorobą nowotworową.
- Znaczny spadek odporności – nowotwór jest rakiem, który może sygnalizować swoją obecność również poprzez częste infekcje, czy osłabienie.
- Nietypowe wycieki i krwawienia – od krwioplucia po krew w stolcu, czy krwawiący układ moczowy (krwiomocz) może stanowić sygnał ostrzegawczy.
- Zmiany, nacieki i guzy – bez względu na to, czy chodzi o powiększone węzły chłonne, dziwne znamię, niepokojące guzki w jamie ustnej, czy jakikolwiek inny wyczuwalny guz lub gruczoł – mogą być znakiem proliferacji wadliwych komórek nowotworowych.
- Różnego rodzaju dolegliwości związane z przewodem pokarmowym – w tym ból w jamie brzusznej, częste zapalenia jelita grubego, czy zaparcia mogą stanowić sygnał potrzeby wykonania badania histopatologicznego.
Pamiętaj, że w zależności od fazy rozwoju — objawy mogą być różne. We wczesnym stadium chorobowym często nie ma żadnych symptomów lub są bardzo niespecyficzne.
Bibliografia
- G. Drewa, T. Ferenc, Genetyka medyczna, Podręcznik dla studentów. Wydawnictwo: URBAN & PARTNER, Wrocław 2011.
- Pecorino L., Biologia molekularna nowotworów w praktyce klinicznej, wyd. Edra Urban & Partner, 2023.
- L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012.
- J. Bal. Genetyka medyczna i molekularna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.
- Jame Abraham, James L. Gulley, Bethesda Handbook of Clinical Oncology, wyd. Wolters Kluwer Health, 2022.
- E. S. Tobias, M. Connor, M. Ferguson-Smith Genetyka medyczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2014.
Naszą misją jest zwiększanie świadomości na temat chorób onkologicznych, ich objawów, diagnostyki i profilaktyki.
